Ποια είναι (μέχρι στιγμής) η παλιότερη φωτογραφική καταγραφή της Θεσσαλονίκης; Του 1863 –αυτή που εντοπίστηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας) ή εκείνη (της περίκλειστης πόλης από το θαλάσσιο τείχος), που ανήρτησε πρόσφατα σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης ομάδα ρεκτών της φωτογραφημένης ιστορίας;

Πότε και πώς ορίζεται «Το τέλος της παλιάς μας πόλης» (τίτλος -παραποιημένος απ΄ την παρολίγον ομότιτλη συλλογή διηγημάτων του Δημήτρη Χατζή «Το τέλος της μικρής μας πόλης»);

Εκατοντάδες φωτογραφίες από εθνικές βιβλιοθήκες ευρωπαϊκών χωρών, βιβλιοθήκες, αρχεία, συλλογές και ιδιώτες, κατάφερε να συγκεντρώσει το Πολιτιστικό Κέντρο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ) και θα τις εκθέτει από τις 15 Νοεμβρίου ως και τις 18 Φεβρουαρίου στο εμβληματικό κτίριο της έδρας του, στη βίλα Καπαντζή, κτισμένη κι αυτή στα 1890, σε περίοδο που ορίζεται ως εν τω μέσω (χρονικά) του… «Τέλους της παλιάς πόλης».

«Το τέλος της παλιάς μας πόλης – Θεσσαλονίκη 1870-1917» αποτελεί σύμφωνα με τους διοργανωτές «μια εξιστόρηση για την ακμή και την παρακμή της κοσμοπολίτικης Θεσσαλονίκης στον σχεδόν μισό αιώνα που σημάδεψε τη μετάβασή της από τον μεσαίωνα στη νεωτερική εποχή, από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη σύγχρονη Ελλάδα, από την κοινοτική οργάνωση στο ομοιογενές εθνικό κράτος, από την εύφλεκτη ξυλόπηκτη πόλη στα μέγαρα από μπετόν αρμέ, από τα δαιδαλώδη αδιέξοδα στις χαράξεις του σχεδίου Εμπράρ».

Για την πραγματοποίηση της έκθεσης το ΜΙΕΤ συνεργάστηκε με φορείς και ιδιώτες που διέθεσαν υλικό από τα αρχεία τους για την πραγματοποίηση της έκθεσης (Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας, Εθνικά Αρχεία της Ουγγαρίας, Τρικόγλεια Βιβλιοθήκη, ΑΠΘ, Βρετανική Σχολή Αθηνών και Βρετανική Πρεσβεία στην Ελλάδα, Συλλογή Αρσέν και Ρουπέν Καλφαγιάν, Αρχείο Αλέξανδρου & Στέφανου Καλλιγά, παρουσιασμένο από τον Βασίλη Κολώνα, Συλλογές Ευάγγελου Φυσίκα, Μιχαήλ Β. Χατζηγιάννη, Αρχεία και Συλλογές του ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ: Συλλογή φωτογραφιών και καρτποστάλ, Συλλογή Γιώργου Αθ. Δέλλιου, Αρχείο Αλέκας Γερόλυμπου, Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου, Αρχείο Εμπράρ – Υπουργείου Συγκοινωνιών, Συλλογή Μάνου Χαριτάτου).

Ξεκινώντας χρονολογικά από τις παλαιότερες φωτογραφίες της δεκαετίας 1863-1873, στην έκθεση αποτυπώνεται η κατάσταση της περίκλειστης Θεσσαλονίκης πριν από την κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους που σηματοδότησε το πέρασμα στη νεωτερική εποχή:

• Τα δύο πανοράματα, του 1863 (Székely, από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας) και του 1873 (Sayce, της συλλογής Δέλλιου από το ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ) – το δεύτερο εκτίθεται για πρώτη φορά πλήρες.
• Η νέα αποκαλυπτική φωτογραφία του 1863-67 με το θαλάσσιο τείχος των αδελφών Abdullah, από τα Εθνικά Αρχεία της Ουγγαρίας. Εντοπίστηκε και πρωτοπαρουσιάστηκε στο facebook από την ομάδα «Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης» καθώς και μια σειρα απο μεταγενέστερα πανοράματα: (Η τριπλή φωτογραφία των Barnsley & Schultz του 1889, από τον μιναρέ της Αγίας Σοφίας, από τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή. Χάρτες της εποχής πριν από την πυρκαγιά του 1890 (Werniesky και Καμπανάκη) και μετά από αυτήν (Eyice και Salem) με το νέο σχέδιο της οθωμανικής διοίκησης, μια πρώτη απόπειρα ευθυγράμμισης και εξορθολογισμού του πολεοδομικού ιστού μετά από πυρκαγιά, από το αρχείο Αλέκας Γερόλυμπου στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
• Φωτογραφικό υλικό από τη Μεγάλη Πυρκαγιά (Ένα πανόραμα της Άνω Πόλης του 1917 από τον μιναρέ της Ροτόντας, της συλλογής Δέλλιου, Πανοράματα και αεροφωτογραφίες πριν και μετά την πυρκαγιά του 1917, του γαλλικού λευκώματος Vue Αérienne de Salonique, από την Τρικόγλεια Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ, φωτογραφίες και καρτποστάλ της πυρίκαυστης ζώνης, που αποκαλύπτουν την έκταση της πυρκαγιάς στο επίπεδο του εδάφους, την κατάσταση των μνημείων, τη δεινή θέση των πληγέντων, από τις συλλογές Γιώργου Δέλλιου, Ευάγγελου Φυσίκα και Μιχαήλ Β. Χατζηγιάννη, φωτογραφίες από το λεύκωμα που εξέδωσε ο αγγλικός στρατός, από τις συλλογές της Βρετανικής Σχολής Αθηνών, σχολιασμένες από τον Roderick Bailey, ιστορικό στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (σε συνεργασία με τη Βρετανική Πρεσβεία και την British School at Athens).

Τις φωτογραφίες πλαισιώνει μια πληθώρα από ακουαρέλες Άγγλων και Γάλλων στρατιωτών, που υπηρέτησαν στο Μακεδονικό Μέτωπο κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου και αποτύπωσαν όχι μόνο μνημεία και τοπία της Θεσσαλονίκης, αλλά και τους καθημερινούς ανθρώπους της στους δρόμους και τις αγορές, αυτούς που κυρίως επλήγησαν από την πυρκαγιά, καθώς οι δυτικοί γοητεύονταν από τον «ανατολίτικο εξωτισμό» των φυλών, των ενδυμασιών και των στάσεων του πολύμορφου πληθυσμού της πόλης. Τα έργα αυτά ανήκουν κυρίως στη συλλογή των Αρσέν & Ρουπέν Καλφαγιάν και στη συλλογή Μάνου Χαριτάτου, από το ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ Θεσσαλονίκης (όλα παρουσιάζονται για πρώτη φορά).

Τέλος, στο κλείσιμο της έκθεσης, θα εκτεθούν τα πέντε σωζόμενα πρωτότυπα σχέδια του Εμπράρ, από τη συλλογή Αλέξανδρου & Στέφανου Καλλιγά, που είχαν πρωτοπαρουσιαστεί από τον Βασίλη Κολώνα στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Αποτυπώνουν το νέο πνεύμα που εισήγαγε η δυτική πολεοδομία, νεότευκτη τότε επιστήμη, στον εκ βάθρων ανασχεδιασμό της Θεσσαλονίκης, οδηγώντας σε οριστικό τέλος την παλιά πόλη, που είχε καταφέρει να επιβιώσει λίγο έως πολύ αλώβητη μέχρι το 1917 – τουλάχιστον στο επίπεδο του κτιριακού της δυναμικού.

Η έκθεση «Το τέλος της παλιάς μας πόλης – Θεσσαλονίκη 1870-1917» θα αναπτυχθεί στο Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του ΜΙΕΤ, Βίλα Καπαντζή – Βασιλίσσης Όλγας 108 από τις 15 Νοεμβρίου 2017 ως τις 18 Φεβρουαρίου 2018 (Από Τρίτη έως και Κυριακή: 10.00-18.00 Δευτέρα: κλειστά) με είσοδο ελεύθερη στο κοινό.

(Με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ)